De wolf door de jaren en seizoenen heen

In ons  « Blik op de Ardennen » (n°13, maart 2016), gaat de natuurrubriek deze keer over een dier dat bij veel mensen tot de verbeelding spreekt: de wolf. Ontdek hier op ons blog de extraatjes bij het artikel !

Inhoud van het artikel

• De organisatie van de roedel
• Van de Toendra tot het bos: de wolf is een sterk dier
• Het uitsterven van de wolf, van wild naar tam 
• Een negatief imago door een lange geschiedenis
• Van uitstervend dier tot bescherm dier
• Wanneer zal de wolf zich bij ons komen vestigen?
• In onze dierenparken
• De welpjes van Han-sur-Lesse, ware filmsterren

© Anthony Kohler

Deze grote roofdieren zijn tegenwoordig stilletjes aan bezig om hun voormalige territoria te heroveren. En waarom niet het onze? Niet ver van onze landsgrenzen is hun aanwezigheid al vastgesteld: zoals in Hessen (Frankfurt) en Saksen-Anhalt (Magdeburg) in Duitsland. Nog dichter bij ons is er een wolf gedood in een bos van het Rijnland-Palts (op 120 km van onze grens) in 2012. De wolven die zich vanuit Duitsland verspreiden komen oorspronkelijk uit Oost-Europa, en de wolven die via de Alpen in de Vogezen beland zijn komen oorspronkelijk uit Italië.

De organisatie van de roedel

De rede waarom de wolf zich verspreidt is zonder twijfel zijn manier van leven in een georganiseerde roedel. De ouders leven met de welpjes van dat jaar en soms met die van het jaar daarvoor. Een dominante jongvolwassene (tussen de 1 en 3 jaar) verlaat zijn familie om een eigen gezin te stichten. De zoektocht naar nieuwe gebieden kan in drie periodes voorkomen, overeenkomstig met de seizoenen, behalve in de zomer. In dit mooie seizoen zijn alle wolven betrokken bij de opvoeding van het nieuwe nest.

De jongvolwassenen kunnen tijdens hun avontuur wel op een paar honderd kilometer van hun geboorteplaats terechtkomen en in hun eentje wel 2 jaar ronddwalen voordat ze zich ergens vestigen. Ze kiezen de meest geschikte plaats om te kunnen overleven en een eigen nieuwe roedel te vormen. De perfecte samenwerking tussen de roedelleden zorgt voor een geslaagde jacht en een doeltreffende verdediging van het eigen territorium.

© Anthony Kohler

Van de Toendra tot het bos: de wolf is een sterk dier

De aarde heeft in het verleden talrijke klimaatsveranderingen ondergaan en vele diersoorten zijn uitgestorven. De meest bekende verdwijning is die van de dinosaurussen, zo’n 65 miljoen jaar geleden. Het bijzondere van de huidige opwarming van de aarde is de enorme snelheid waarmee de veranderingen optreden. Voor een overgangs- of aanpassingsperiode zoals vroeger is geen tijd. En het is ook de eerste keer dat de mens de belangrijkste oorzaak is van de verwarring in de biosfeer.

Terug naar de wolf. Zo’n 25.000 jaar geleden, tijdens het laatste hoogtepunt van de ijstijd, leefde er een Arctische fauna (rendieren, muskusossen) op onze breedtegraad.

Het rendier was vroeger het favoriete jaagwild van de magdalénien. « België » lag op dat moment precies aan de rand van de ijskap. Het was een landschap van toendra met ten noorden van België meer woestijn en ten zuiden meer flora en fauna. Er leefden sneeuwhazen, lemmings, sneeuwhoenen, sneeuwuilen, paarden en soms zelfs mammoets. En ook de wolf die, met de veelvraat, de lynx en de poolvos goed bestand was tegen de extreme kou. Wolven en vossen hebben een zeer groot aanpassingsvermogen aan het klimaat. Toen de kou inzette migreerden de meeste bosdieren naar het zuiden.

Film de J.Perrin et J.Cluzaud, Les Saisons, 20.000 ans d’histoire au cœur du monde sauvage.

En ongeveer 12.000 jaar geleden (Holoceen) kwam er een nieuwe opwarming van de aarde en werd Europa opnieuw veroverd door bossen. Met de uitbreiding van het woud kwam er een hele stoet dieren met voorkeur voor een meer gematigd klimaat terug: herten, everzwijnen, reeën… planteneters die graag leven in zachtere temperaturen. Zij vervingen de « koude fauna ». De wolf volhardde en voedde zich met het nieuwe wild. Beetje bij beetje werd de wolf, intelligente jager, getemd door de mens. Het wilde dier werd een last voor veefokkers en een rivaal voor jagers. En hier begon zijn uitroeiing.

Het uitsterven van de wolf, van wild dier naar tam

De wolf is ongeveer 100 jaar geleden uit onze Ardense bossen verdwenen. Het was de mens die hem heeft uitgeroeid met allerlei soorten middelen om hem te vangen en te doden: vallen (wolvenklemmen), drijfjachten en er werden zelfs uitroeipremies uitgereikt.

Al in de Oudheid werd er op de wolf gejaagd in de grote Italiaanse schapendomeinen. In de 4^e eeuw voor Christus lanceerde Griekenland premies voor de uitroeiing. In een « capitularium » van 813, afgekondigd door Karel de Grote, wordt het bestaan vermeld van een speciaal korps, de « Luparii » met als opdracht de systematische vernietiging van dit « schadelijke » dier. Het korps werd tijdens de Franse Revolutie afgeschaft maar opnieuw in het leven geroepen door Napoleon I. De « louvetier », de wolvenjachtmeester, bestaat vandaag de dag nog altijd in Frankrijk, maar sinds 1971 is zijn functie veranderd. De « louveterie » is tegenwoordig verantwoordelijk voor de regularisatie van plagen en voor het evenwicht van de fauna in de natuur.

© Musée Piconrue Bastogne

Bij al deze destructieve middelen kwamen nog de grote veranderingen in het leefmilieu van de wolf: de industrialisatie en urbanisatie, zodat het dier weinig kans meer maakte om te overleven. Enkele wetenschappers van nu geloven niet in de overlevingskansen van de wolf in België: « Te veel huizen, te veel wegen… ».

In onze buurlanden, zoals Frankrijk, maakt zijn recente terugkeer nogal wat negatieve reacties los bij jagers en boeren. Er vindt effectief schade aan kuddes schapen plaats, hoewel dit nooit de verliezen door ziektes of zwerfhonden zal evenaren. Ook al bewijzen de cijfers voldoende, de psychologische schok bij de fokker is enorm bij het zien van zijn gedode vee. Als de wolf bij ons komt is het belangrijk om belanghebbenden te informeren over beschermingsmiddelen voor kuddes die met succes in andere Europese landen worden toegepast. België zal ook moeten nadenken over eventuele vergoedingen in geval van schade zoals reeds het geval is met andere beschermde soorten.

Een negatief imago door een lange geschiedenis

Er zal vooral iets moeten veranderen in onze mentaliteit. De terugkomst van de wolf kan een positieve impact hebben op de regularisatie van de wildstand, vooral bij de everzwijnen, en op de biodiversiteit in het algemeen zoals de ontwikkeling van flora of de kwaliteit van de bosbouw.

Hoewel de moderne wetenschap een objectief licht werpt op dit angstwekkende roofdier, hebben de resultaten een veel minder grote impact dan het negatieve beeld dat door de eeuwen heen werd gecreëerd door verhalen en legendes over de wolf.

Het bewijs is het Ardense legendarische erfgoed dat geen gebrek heeft aan verhalen over zijn boosaardigheid, zijn grote eetlust of zijn wreedheid. Hij wordt zelfs als duivel afgeschilderd.

Ardense apostelen zoals St Hubert en St Remacle, beschermen de mens tegen hondsdolheid die zou verspreiden of tegen zijn duivelse karakter.

Van uitstervend dier tot beschermd dier

De wetten ter bescherming van de wolf als zeer bedreigde diersoort, en de algemene verbetering van onze biotoop zijn in het voordeel van zijn verspreiding. De populaties wilde hoefdieren zijn de laatste dertig jaar in Wallonië meer dan verdubbeld. De met bos bedekte grondoppervlakte in Wallonië breidt zich uit: vandaag de dag is dit ongeveer 554.000 ha (5.540 km²). In de provincie Luxemburg is dit 50% van het grondgebied met 229.500 ha (2.295 km²).

Vandaag de dag biedt de dichtheid van grote hoefdieren in de Waalse bossen een belangrijke potentiele voedingsbron voor wolven. Het hert had in de lente van 2015 een gemiddelde dichtheid van ongeveer 42 herten per 1000 ha bos. Dit werd gemeten over een duurzame bosoppervlakte van ongeveer 330.000 ha. De populatie van reeën en everzwijnen is overvloedig.

Op het menu van de wolf staan vooral hoefdieren: reeën, herten, everzwijnen. Is er niet voldoende wild dan zal hij een andere leefomgeving zoeken.

Deskundigen van het Waalse Natuur- en Bosbeheer (DNF) sluiten niet uit dat de wolf zich in onze grote bosmassieven zal installeren: in de Hoge Venen, in Anlier of in St-Hubert. Om voldoende te kunnen eten is de nodige oppervlakte voor een roedel van 4 tot 6 individuen in Oost-Europa ongeveer 200 km². Zoals werd vastgesteld in het Amerikaanse Yellowstone Park (VS, Wyoming), kan de terugkeer van de wolf een evenwicht brengen in de natuurlijke orde door wat men de sanitaire jacht noemt. Studies ter plaatse tonen aan dat de wolf een positieve rol speelt in de regularisatie van de hoefdierpopulaties. Het roofdier valt eerst vooral de zwakste prooien aan (zieke, jonge of oude dieren). Wat natuurlijk wel blijft is het probleem van het roven van gedomesticeerde dieren die hun defensieve instinct door de jaren heen zijn verloren.

Specialisten hebben een speciaal fenomeen beschreven dat in verband staat met het roven van dieren: « de surplus killing ». Het vluchten van de prooi activeert bij het roofdier een enorme opwinding waardoor hij gedreven wordt om meerdere prooien te achtervolgen. Hij wordt pas rustig als er geen beweging meer is. Oplossingen zoals speciale omheiningen en beschermende honden kunnen deze « surplus killing » beperken.

Acremont © P. Willems/FTLB

Wanneer zal de wolf zich bij ons komen vestigen ?

Specialisten verzekeren ons dat als de wolf op een natuurlijke manier in ons land komt, dit geleidelijk zal gebeuren. Tot die tijd kunnen we ons erop voorbereiden. En dan vooral de verschillende actoren die betrokken zijn bij het bosbeheer: boswachters, jagers, landeigenaren, maar ook veefokkers of een nog breder publiek…

Er hebben inmiddels al ontmoetingen plaatsgevonden tussen de Staten van « la Grande Région » (Duitsland, Groothertogdom Luxemburg, Frankrijk) om de verplaatsingen van het dier te volgen en om onderling informatie en ervaringen uit te wisselen.

Er worden cursussen voorzien om bosbeheerders te leren hoe ze de aanwezigheid van wolven kunnen opsporen. Er bestaan verschillende identificatiecriteria, maar alleen door een optelsom van alle aanwijzingen kan men met quasi-zekerheid vaststellen of het om een echte wolf gaat. Alleen door DNA analyse van de vacht of de uitwerpselen is men 100% zeker.

Een wolf van een grote hond onderscheiden is heel moeilijk.

In onze dierenparken

Vandaag de dag zijn toeristen meer en meer geïnteresseerd in de fauna en flora van onze Ardense bossen. Positieve signalen zoals te terugkeer van zeldzame dieren (de zwarte ooievaar, de visarend en nog andere soorten) bevestigen de constante verbetering van ons milieu.

Maar om in alle veiligheid de belangrijkste wilde dieren van onze streek te benaderen, met inbegrip van de bedreigde diersoorten zoals de wolf of de lynx, is het beter om naar een dierenpark te gaan:  in Bouillon, La Roche-en-Ardenne of Han-sur-Lesse. Een volwassen wolf wordt door zijn verzorger gevoed met 2 tot 5 kg vers vlees per dag. De wolf kan kadavers eten van dieren die door een ongeluk of ziekte zijn omgekomen.

De wetgeving in de parken is strikt om het welzijn van deze dieren in gevangenschap te verzekeren. Het genetisch erfgoed is gelukkig bewaard gebleven van deze met uitsterven bedreigde dieren. Door middel van fokprogramma’s wordt er geprobeerd de soort uit te breiden.

Parc à Gibier de La Roche-en-Ardenne

De welpjes van Han-sur-Lesse, ware filmsterren

Het werk van deze dierenverzorgers is opmerkelijk. Het team van Jacques Perrin, de beroemde producent van documentaires over dieren, ging in 2013 naar Han-sur-Lesse om meteen na hun geboorte de welpjes te adopteren die op het affiche van zijn volgende film staan afgebeeld. De film heet « Les saisons » en liefhebbers van dieren en de natuur mogen hem niet missen.

Dresseur Pascal Tréguy heeft zich over hen ontfermd. Hij zoekt evenwichtige dieren die in contact staan met de mens om aan de wensen van de regisseur en zijn scenario te voldoen.

De film « Les saisons » is 27 januari uitgekomen en neemt ons mee op een reis door de tijd. De veranderingen in de Europese flora en fauna van de laatste ijstijd (120.000 jaar geleden) tot de laatste opwarming van aarde (12.000 jaar geleden) worden op een wonderschone manier weergegeven. De nadruk ligt op de link tussen mens en natuur, met de mens die een steeds grotere stempel zet op de planeet.

Ontdek hier de teaser van de film van Jacques Perrin et Jacques Cluzaud.

Geen engel en geen duivel. De wolf is een groot roofdier. Zijn bescherming en mogelijke terugkomst in de Ardennen moet ons doen nadenken over een duurzame samenleving, want zijn toekomst hangt altijd af van de mens.